سونامی، این امواج سهمگین و بزرگ معمولاً توسط زلزله‌های بزرگ که در زیر دریاها در مرز صفحات تکتونیک رخ می‌دهند، ایجاد می‌شوند. این پدیده‌های طبیعی قدرتمند، دیواره‌هایی از آب هستند که می‌توانند با نیرویی باورنژن به سواحل هجوم آورده و تخریب گسترده‌ای به بار آورند. درک چگونگی شکل‌گیری و حرکت این امواج برای کاهش خسارات احتمالی و حفظ جان انسان‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است.

سونامی چیست؟

سونامی به امواج بسیار بلندی گفته می‌شود که در اقیانوس‌ها حرکت می‌کنند. برای آنکه یک موج حرکت کند، نیاز به وجود نیروی خارجی است که توسط یک منبع تأمین می‌شود؛ همانند انداختن یک سنگ کوچک در برکه که سبب تشکیل امواج دایره‌ای می‌شود. در مورد وقوع سونامی نیز نیروهای خارجی عظیمی با یکدیگر درگیر می‌شوند و در نهایت به امواج دریا قدرت می‌بخشند. امواج حاصله در همه جهات از منبع دور می‌شوند و گاهی اوقات آن‌قدر بزرگ هستند که می‌توانند از کل حوضه اقیانوسی عبور کنند و هزاران کیلومتر را درنوردند.

یکی از ویژگی‌های متمایز امواج سونامی این است که برخلاف امواج سطحی معمولی که تنها لایه بالایی آب را درگیر می‌کنند، سونامی‌ها تمام ارتفاع اقیانوس را در بر می‌گیرند. این بدان معناست که سونامی‌ها در کل ستون آب، از کف تا سطح اقیانوس، حرکت می‌کنند و این ویژگی باعث می‌شود که حجم عظیمی از آب با خود انرژی زیادی حمل کند. این پدیده، قدرت تخریب فوق‌العاده‌ای به سونامی می‌بخشد، زیرا تنها یک موج نیست، بلکه کل توده آب در حال حرکت است.

سونامی معمولاً از یک‌ سری امواج تشکیل شده است که «قطار موج» نامیده می‌شوند. هرچه این قطار طولانی‌تر باشد و یا به‌اصطلاح تعداد امواجی که پشت‌سرهم به سمت ساحل می‌آیند بیشتر باشد، قدرت تخریب سونامی به مراتب بیشتر خواهد بود. در این صورت نیروهای مخربی که سبب شکل‌گیری چنین امواجی شده‌اند، بزرگ‌تر و گسترده‌تر عمل کرده‌اند. نکته جالب‌توجه اینجاست که خطر سونامی با یک یا چند موج اول برطرف نمی‌شود و احتمال بازگشت آن با تخریب‌پذیری بالاتر وجود دارد. پس همواره باید به هشدارهای ایمنی در منطقه به دقت توجه کرد و از بازگشت زودهنگام به مناطق ساحلی خودداری نمود.

ویژگی‌های امواج سونامی

برخی از امواج سونامی که به ساحل می‌رسند، خود را به شکل موج‌های بزرگ و مخرب نمایش نمی‌دهند، بلکه شبیه به امواج جزرومدی ظاهر می‌شوند که سرعت بسیار بالایی دارند و قادرند ساحل را تخریب کنند. پس می‌توان نتیجه گرفت که تنها وجود امواج با ارتفاع زیاد نشان‌دهنده وقوع سونامی نیست؛ امواج پرسرعت نیز از قدرت تخریب بسیار بالایی برخوردارند و می‌توانند به سرعت به داخل خشکی پیشروی کنند و خسارات جبران‌ناپذیری به بار آورند. این پدیده به نام «جریان سونامی» شناخته می‌شود که می‌تواند مناطق وسیعی را تحت تأثیر قرار دهد.

هنگامی که امواج سونامی شکل می‌گیرند، سرعت آنها به عمق اقیانوس بستگی دارد. در اعماق اقیانوس، امواج مرتفع سونامی می‌توانند با سرعت حدود **۸۰۵ کیلومتربرساعت** که معادل سرعت تقریبی یک جت جنگی است، در دریا حرکت کنند. با چنین سرعتی، این امواج ترسناک قادرند در کمتر از یک روز تمام وسعت اقیانوس آرام را طی کنند. هرچه امواج بزرگ‌تر باشند و یا سرعت بیشتری داشته باشند، یعنی نیرویی که سبب تولید آنها شده بزرگ‌تر و مخرب‌تر بوده است. ارتفاع چنین موج‌هایی در اعماق ممکن است تنها چند متر باشد، اما با نزدیک‌شدن به خط ساحلی و ورود به مناطق کم‌عمق، از سرعت این امواج اندکی کاسته شده اما به میزان انرژی و ارتفاع آنها به طرز چشمگیری افزوده می‌شود. این افزایش ارتفاع می‌تواند به ده‌ها متر برسد.

نقطه مرتفع یا به‌اصطلاح نوک امواج سریع‌تر از قسمت‌های دیگر – نواحی با ارتفاع کمتر – حرکت می‌کند و همین علت مرتفع‌شدن امواج سونامی با نزدیک‌شدن به نواحی کم‌عمق است. دریانوردان در دریا معمولاً متوجه سونامی نمی‌شوند. به عبارت دیگر، هنگامی که امواج سونامی از زیر کشتی عبور می‌کند، آنها متوجه وجود چنین رخدادی نمی‌شوند، زیرا همان‌طور که گفتیم، در آب‌های عمیق ارتفاع امواج کم و طول موج آنها بسیار زیاد است که باعث می‌شود کشتی به آرامی بالا و پایین برود و حرکت آن قابل تشخیص نباشد. این نکته را درنظر داشته باشید که سونامی زمانی خطرناک است که امواج آن به ساحل می‌رسد. تا زمانی که این امواج در بستر اقیانوس هستند، تهدید محسوب نمی‌شوند. سامانه‌های ارزیابی و گزارش سونامی در اعماق اقیانوس، «**DART**»، قادر به تشخیص تغییرات جزئی در ارتفاع سطح دریا و انتقال اطلاعات به مراکز هشدار سونامی هستند که این اطلاعات حیاتی برای هشدار به مناطق ساحلی است.

مخرب‌ترین سونامی در تاریخ

مخرب‌ترین و بزرگ‌ترین سونامی تاریخ در شب ۹ ژوئیه ۱۹۵۸ در «**لیتویا**» در آلاسکا رخ داد. در این واقعه، زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۸.۳ ریشتر در امتداد گسل «**Fairweather**» سبب ریزش ۳۰ میلیون مترمکعب سنگ از ارتفاعات ساحل شمال شرقی این شهر شد. این توده عظیم از سنگ از ارتفاع تقریباً ۹۱۴ متری وارد آب‌های ناحیه «گیلبرت» شد و نیروی حاصل از برخورد سنگ‌ها با سطح آب، سونامی محلی با ارتفاع بی‌سابقه ایجاد کرد.

امواج حاصل از این سونامی به قدری بزرگ و نیرومند بودند که درختان و پوشش گیاهی تا ارتفاع **۵۲۴ متری** از سطح دریا را زیر آب بردند و پاکسازی کردند. این ارتفاع باورنژن، نشان‌دهنده قدرت خارق‌العاده این پدیده بود. درختان از ریشه کنده شدند، خانه‌ها نابود شدند و خرابی به‌بارآمده سبب شد تا این سونامی به بزرگ‌ترین سونامی تاریخ از نظر ارتفاع موج تبدیل شود. این واقعه به وضوح نشان داد که حتی یک رانش زمین عظیم نیز می‌تواند منجر به سونامی‌های بسیار قدرتمند و مخرب شود که توانایی تغییر چشم‌اندازهای ساحلی را دارند.

سونامی چطور ایجاد می‌شود؟

این امواج سهمگین و بزرگ معمولاً توسط زلزله‌های بزرگ که در زیر دریاها در مرز صفحات تکتونیک رخ می‌دهند، ایجاد می‌شوند. هنگامی که پوسته زمین در زیر سطح اقیانوس‌ها به‌طور ناگهانی شکسته می‌شود و یا بالا می‌آید، در اثر فشار واردشده و نیرویی که آزاد می‌شود، آب بالا می‌آید و امواجی بزرگ ایجاد می‌شوند که در نتیجه آن سونامی رخ می‌دهد. این فرآیند که به “جابجایی عمودی بستر دریا” معروف است، حجم عظیمی از آب را به سمت بالا و سپس به خارج از مرکز زلزله هل می‌دهد.

باتوجه‌به پایگاه داده‌های تاریخی و جهانی سونامی، از سال ۱۹۰۰ بیش از **۸۰ درصد** سونامی‌ها توسط زمین‌لرزه ایجاد شده‌اند که نشان‌دهنده ارتباط قوی بین فعالیت‌های لرزه‌ای و وقوع این پدیده است. این زمین‌لرزه‌ها اغلب در مناطقی با فعالیت‌های تکتونیکی بالا، مانند گودال‌های اقیانوسی، رخ می‌دهند. مطالعه الگوهای زمین‌لرزه و جابجایی صفحات اقیانوسی به دانشمندان کمک می‌کند تا مناطق پرخطر را شناسایی و سیستم‌های هشدار اولیه را بهبود بخشند.

سونامی همچنین ممکن است در اثر فوران آتشفشان‌ها، به‌ویژه آتشفشان‌های زیردریایی یا آنهایی که در نزدیکی سواحل فعال هستند، ایجاد شود. انفجارهای شدید آتشفشانی می‌توانند حجم عظیمی از سنگ و خاک را به دریا پرتاب کرده و امواج سونامی‌زا ایجاد کنند. این پدیده مخرب حتی ممکن است، مانند آنچه در گذشته برای زمین رخ داد، در اثر برخورد یک شهاب سنگ بزرگ با زمین و یا دریا ایجاد شود. تنها کافی است نیروی عظیمی از یک منبع به امواج دریا برسد و این نیرو سبب شکل‌گیری امواج بسیار بلند یا پرسرعت شود. رانش‌های زمین بزرگ، چه زیر آب و چه از سواحل به داخل آب، نیز می‌توانند نیروی کافی برای ایجاد سونامی‌های ویرانگر را فراهم کنند.

حلقه آتش اقیانوس آرام و سونامی

بیشترین سونامی‌ها، حدود **۸۰ درصد** آنها، در ناحیه‌ای از اقیانوس آرام رخ می‌دهند که «**حلقه آتش**» نام دارد. این ناحیه یک کمربند بزرگ در حوضه اقیانوس آرام است که با فعالیت‌های شدید زمین‌شناسی و آتشفشانی شناخته می‌شود. حلقه آتش، میزبان تقریباً ۷۵ درصد از آتشفشان‌های فعال جهان و ۹۰ درصد از زمین‌لرزه‌های جهان است. جابه‌جایی‌های صفحات تکتونیک زمین و برخورد آنها با یکدیگر در این منطقه، مکرراً سبب وقوع آتشفشان‌ها و زلزله‌های متعدد می‌شود که به نوبه خود، پتانسیل بالایی برای تولید سونامی‌های قدرتمند ایجاد می‌کند. کشورهای واقع در این منطقه، از جمله ژاپن، اندونزی، فیلیپین، و کشورهای حاشیه اقیانوس آرام در آمریکای شمالی و جنوبی، همواره در معرض خطر بالای سونامی قرار دارند.

متئوسونامی چیست؟

در بعدازظهر ۱۳ آوریل ۲۰۱۸، موج بزرگی از آب در سراسر دریاچه میشیگان ایجاد شد و سواحل شهر ساحلی زیبای «**لودینگتون**» میشیگان را در بر گرفت که به خانه‌ها و اسکله‌ها آسیب رساند و خسارات زیادی به‌بار آورد. دانشمندان به کمک تصاویر ثبت‌شده توسط یکی از شهروندان موفق شدند این سونامی را شبیه‌سازی کنند و دریافتند که این یک سونامی نبوده، بلکه پدیده‌ای با نام «**متیٔوسونامی**» بوده است. در حقیقت این اولین متیٔوسونامی مستند در دریاچه‌های بزرگ بود و نقطه عطفی در درک این پدیده به شمار می‌رفت.

متیٔوسونامی برخلاف سونامی که در اثر زمین‌لرزه ایجاد می‌شود، توسط اختلاف فشار هوا که اغلب با رویدادهای آب‌وهوایی سریع در حال حرکت همراه است، ایجاد می‌‌شود. از عوامل این اتفاق می‌توان به رعدوبرق شدید، طوفان‌ها، جبهه‌های هوایی قوی و سیستم‌های جوی پرسرعت اشاره کرد. این پدیده‌ها طوفانی از امواج را در سطح آب ایجاد می‌کنند که گاهی با سرعت و قدرت بالا به‌سمت ساحل فرستاده می‌شوند. متیٔوسونامی‌ها همانند سونامی می‌توانند بسیار مخرب باشند و خسارات مالی و جانی بسیاری به بار بیاورند. اطلاعات دانشمندان از متیٔوسونامی هنوز نسبتاً ناچیز است و به‌تازگی درک آنها از این پدیده آغاز شده است، اما پیشرفت در مدل‌سازی جوی و اقیانوسی به افزایش شناخت کمک شایانی کرده است.

چگونه از سونامی فرار کنیم؟

همانند زلزله، پیش‌بینی دقیق زمان و مکان وقوع سونامی نیز امری تقریباً غیرممکن است، زیرا هر دوی این موارد منبع تقریباً یکسانی دارند. اما در هنگام سونامی چه باید کرد؟ این نکته را در نظر داشته باشید که تنها چند دقیقه برای حفظ جان خود فرصت دارید و سرعت عمل در این لحظات حیاتی است. بهترین دفاع در برابر این پدیده توجه به هشدار اولیه است. سازمان‌های هواشناسی و دریاشناسی که بر تردد کشتی‌ها و مسیرهای دریایی نظارت دارند، به‌صورت مرتب وضعیت آب‌وهوای دریا را کنترل می‌کنند.

هشدار اولیه به مردم اجازه می‌دهد در مدت‌زمان باقی‌مانده تا رسیدن امواج مخرب به ساحل، سریعاً از آن منطقه فاصله گرفته و به مکان‌های مرتفع و امن بروند. توصیه می‌شود که حداقل ۲ کیلومتر از خط ساحلی فاصله گرفته و یا به ارتفاعی بیش از ۳۰ متر بالاتر از سطح دریا پناه برد. در صورت مشاهده هرگونه هشدار رسمی، باید فوراً و بدون تأخیر اقدام به تخلیه منطقه کرد.

هنگامی که امواج سونامی به خط ساحلی می‌رسند، با برخورد نواحی پایینی موج به ساحل، ابتدا یک ناحیه خلأ ایجاد می‌شود که هرچه را که در ساحل قرار دارد، به‌سمت خود می‌کشد؛ هر چیزی با هر ابعادی که در ساحل قرار دارد! این عقب‌نشینی ناگهانی و غیرعادی دریا، یک هشدار بزرگ و مهم برای ورود حجم زیادی آب و امواج بلندتر در دقایق آتی به ساحل است. معمولاً تنها کمتر از **۵ دقیقه** پس از این رخداد، امواج مرتفع‌تر و مخرب‌تر به ساحل می‌رسند. شناخت چنین پدیده‌ها و اثراتی می‌تواند جان انسان‌ها را نجات دهد و از فجایع بزرگ جلوگیری کند. آموزش عمومی در مورد علائم هشدار سونامی و چگونگی واکنش مناسب، نقش کلیدی در کاهش تلفات دارد. سیستم هشدار سونامی اقیانوس آرام، حاصل کار جمعی متشکل از **۲۶ کشور** است که مقر مرکزی آن در هاوایی قرار دارد. این مقر مجهز به شبکه‌ای از تجهیزات لرزه‌نگاری و ابزار سنجش سطح آب برای شناسایی سونامی و ارسال هشدارهای به موقع است، که به عنوان خط مقدم دفاع در برابر این بلای طبیعی عمل می‌کند.

سوالات متداول

منبع: دیجیاتو