صنعت فضایی، به عنوان یکی از پیشران‌های اصلی توسعه فناورانه و اقتصادی در جهان، در سال‌های اخیر توجه بسیاری از کشورها را به خود جلب کرده است. ایران نیز با وجود دستاوردهای قابل توجه در حوزه ساخت و پرتاب ماهواره، هنوز با چالش‌های اساسی در مسیر توسعه یک اکوسیستم فضایی منسجم و بهره‌ور مواجه است. «وحید یزدانیان»، رئیس پژوهشگاه فضایی ایران، در گفت‌وگویی تفصیلی با دیجیاتو، بر لزوم شکل‌گیری یک زیست‌بوم (اکوسیستم) منسجم در این صنعت تأکید کرده و ابعاد مختلف این نیاز را تشریح کرده است. او معتقد است که فناوری‌های فضایی، به‌ویژه ماهواره‌ها، دارای پتانسیل بی‌نظیری برای حل بحران‌های ملی هستند، اما بدون یک ساختار جامع و همکاری‌های لازم، این پتانسیل‌ها به طور کامل به فعل نخواهند رسید.
یزدانیان در این گفتگو، ضمن اشاره به قابلیت‌های چشمگیر ماهواره‌ها در ارائه داده‌های دقیق و حیاتی، به موانع موجود در مسیر بهره‌برداری کامل از این داده‌ها در سیستم‌های حکمرانی و مدیریتی کشور پرداخته است. وی همچنین از لزوم حضور بازیگران جدید در این عرصه سخن گفته و به موضوعاتی چون قیمت‌گذاری داده‌های ماهواره‌ای، ضرورت مشارکت بین‌المللی و چالش‌های هزینه‌ای در ساخت ماهواره اشاره کرده است. این نگاه جامع، مسیر پیش روی صنعت فضایی ایران را برای تبدیل شدن به یک حوزه درآمدزا و تأثیرگذار در اقتصاد کشور روشن‌تر می‌کند.
نقش حیاتی فناوری فضایی در حل بحران‌های ملی
به باور وحید یزدانیان، بسیاری از بحران‌های کنونی کشور نظیر کم‌آبی، ناترازی انرژی، آلودگی هوا و حتی ناکارآمدی در حکمرانی، ریشه در «نداشتن داده و اطلاعات دقیق» برای تصمیم‌گیری‌های اثربخش دارند. در این میان، ماهواره‌ها به دلیل توانایی بی‌نظیرشان در جمع‌آوری و پایش اطلاعات از ابعاد وسیع، می‌توانند نقشی کلیدی در رفع این نقص ایفا کنند. داده‌های فضایی، از پایش میزان آب‌های زیرزمینی و سطح پوشش گیاهی گرفته تا رصد آلودگی‌های زیست‌محیطی و مدیریت منابع انرژی، می‌توانند ابزاری قدرتمند برای سیاست‌گذاران و مدیران در اتخاذ تصمیمات آگاهانه باشند.
با این حال، به رغم توسعه فنی و پیشرفت‌های صورت گرفته در حوزه ساخت ماهواره و پرتابگر در ایران، رئیس پژوهشگاه فضایی اذعان دارد که بهره‌برداری عملی و فراگیر از داده‌های ماهواره‌ای در کشور به طرز چشمگیری اندک است. این وضعیت منجر به «انباشت داده‌ای» شده است که در عمل به سیستم‌های حکمرانی و مدیریتی تزریق نمی‌شود. یزدانیان تأکید می‌کند که مشکل نه در تولید داده، بلکه در فقدان یک زیست‌بوم اقتصادی و سرویس‌دهی فضایی جامع است که بتواند این داده‌ها را به ارزش افزوده و کاربردهای عملیاتی تبدیل کند.
در حال حاضر، تجربیاتی پراکنده در استفاده از داده‌های فضایی، مثلاً در مقابله با زمین‌خواری یا توسعه کشاورزی هوشمند، وجود دارد؛ اما این فعالیت‌ها به دلیل فقدان یک ساختار نظام‌مند، نتوانسته‌اند به مقیاس و تأثیرگذاری ملی دست یابند. این ناتوانی در تبدیل داده‌های خام به اطلاعات قابل استفاده برای تصمیم‌گیری، یکی از بزرگترین موانع بر سر راه توسعه پایدار و حل بحران‌ها با کمک فناوری فضایی است.
خلاء بازیگران کلیدی در زنجیره ارزش فضایی
یکی از مهمترین کمبودهایی که یزدانیان به آن اشاره می‌کند، غیاب بازیگران کلیدی در اکوسیستم فضایی ایران است. وی توضیح می‌دهد که در حال حاضر، دو نهاد اصلی در این حوزه فعالیت دارند: سازمان فضایی ایران با نقش سیاست‌گذاری و رگولاتوری، و پژوهشگاه فضایی ایران با وظیفه توسعه فنی و اجرایی. اما برای تکمیل این زنجیره، حضور سایر حلقه‌ها نظیر شرکت‌های اپراتور فضایی، پلتفرم‌های پردازش و عرضه داده‌های فضایی، و بخش خصوصی فعال ضروری است.
او با مقایسه‌ای از حوزه مخابرات، این نکته را روشن‌تر می‌کند: «ما در مخابرات ثابت و موبایل اپراتور داریم که خدمات را به کاربران نهایی عرضه می‌کنند، اما در فضا هنوز چنین مفهومی به طور کامل شکل نگرفته است. بدون اپراتورهای فضایی، بخش خصوصی نمی‌تواند به طور مؤثر وارد این بازار شود یا نیازهای واقعی بازار را شناسایی و پاسخ دهد.» این غیاب اپراتورها و پلتفرم‌های واسط، مانع از تبدیل فناوری و داده‌های فضایی به خدمات و محصولات قابل استفاده برای کاربران و صنایع مختلف می‌شود.
وظیفه اپراتورهای فضایی، ارائه سرویس‌های مبتنی بر داده‌های ماهواره‌ای (مانند تصاویر سنجشی، داده‌های ناوبری و ارتباطی) به مشتریان دولتی، خصوصی و عمومی است. این شرکت‌ها با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های لازم برای دریافت، پردازش، تحلیل و توزیع داده‌ها، می‌توانند شکاف بین توانمندی‌های فنی و نیازهای بازار را پر کنند. همچنین، پلتفرم‌های پردازش داده با ارائه ابزارهای تحلیلی و هوش مصنوعی، ارزش داده‌های خام را چندین برابر کرده و آن‌ها را برای کاربردهای خاص بهینه می‌سازند. مشارکت فعال بخش خصوصی نیز، با تزریق سرمایه، نوآوری و چابکی، می‌تواند به رشد سریع‌تر این اکوسیستم کمک کند و فضای رقابتی سالمی را به وجود آورد.
شفاف‌سازی درباره هزینه‌ها و ضرورت همکاری بین‌المللی
در سال‌های اخیر، برخی انتقادات نسبت به هزینه بالای داده‌های ماهواره‌ای ایران، به‌ویژه تصاویر ماهواره خیام، مطرح شده است. یزدانیان این ادعا را رد کرده و توضیح می‌دهد: «قیمت تصاویر ماهواره خیام در مقایسه با نمونه‌های خارجی، حدود یک‌دهم است.» این موضوع نشان می‌دهد که مشکل اصلی در دسترسی و بهره‌برداری از این داده‌ها، نه در قیمت، بلکه در فرآیندهای اداری و ساختاری است. او تأیید می‌کند که روند دریافت، تأیید و دسترسی به این داده‌ها همچنان کند و ناکارآمد است و این خود مانعی بزرگ برای استفاده گسترده از این اطلاعات ارزشمند است.
یکی دیگر از چالش‌های مهم، عدم توجیه اقتصادی ساخت و بهره‌برداری ماهواره تنها برای استفاده داخلی است. یزدانیان تأکید می‌کند: «ساخت و پرتاب یک ماهواره صرفاً برای پوشش نیازهای ملی، صرفه اقتصادی ندارد. این حوزه ذاتاً نیازمند تفکر منطقه‌ای و جهانی است.» به همین دلیل، مشارکت بین‌المللی تنها راه منطقی و پایدار برای توسعه صنعت فضایی محسوب می‌شود. این همکاری‌ها می‌تواند در قالب پروژه‌های مشترک، تبادل دانش فنی، و دسترسی به بازارهای بزرگتر باشد.
رئیس پژوهشگاه فضایی ایران همچنین به تحریم این پژوهشگاه اشاره کرده و می‌گوید: «ما هیچ فعالیت نظامی نداریم و تمرکز ما بر ماهواره‌های سنجشی، ناوبری و ارتباطی است.» او معتقد است این تحریم‌ها بیشتر از سر «لجبازی» بوده تا دلایل فنی، و در عین حال، بخشی از ضعف در تعاملات بین‌المللی را ناشی از «اطلاع‌رسانی ضعیف» خود ایران می‌داند. این عدم شفافیت در معرفی توانمندی‌ها و اهداف صلح‌آمیز، می‌تواند مانع بزرگی در جذب سرمایه‌گذاری‌ها و همکاری‌های بین‌المللی باشد.
چالش هزینه‌های تولید و لزوم تغییر رویکرد
یکی از واقعیت‌های تلخ در صنعت فضایی ایران، بالاتر بودن هزینه‌های ساخت ماهواره در مقایسه با نمونه‌های جهانی است. یزدانیان اذعان می‌کند که هزینه تولید ماهواره در ایران از شرکت‌های پیشرو مانند اسپیس‌ایکس، که هزینه ساخت ماهواره‌هایشان حدود 1.6 میلیون دلار برآورد می‌شود، بیشتر است. علت این تفاوت را می‌توان در دو عامل اصلی جستجو کرد: «تیراژ پایین تولید و مدل سنتی توسعه.» در حالی که کشورهای پیشرفته به سمت «منظومه‌سازی» و تولید انبوه ماهواره‌ها با پلتفرم‌های مشترک حرکت کرده‌اند تا هزینه‌ها را به شدت کاهش دهند، ایران هنوز درگیر ساخت تک‌ماهواره است.
این رویکرد تک‌ساخت و سفارشی، نه تنها هزینه تولید هر واحد را بالا می‌برد، بلکه فرآیندهای تجمیع، تست و پرتاب را نیز گران‌تر می‌کند. به گفته یزدانیان، مدل توسعه فعلی، ابتدا ماهواره را می‌سازد و سپس به دنبال بازار و کاربرد برای آن می‌گردد. این در حالی است که در یک اکوسیستم فضایی سالم و پویا، فرآیند باید از «نیاز بازار» آغاز شود. اگر تقاضا و بازار برای خدمات فضایی وجود داشته باشد، بخش خصوصی خود به خود انگیزه پیدا می‌کند تا سرمایه‌گذاری کرده و زیرساخت‌های لازم را فراهم آورد.
رئیس پژوهشگاه فضایی ایران، برای برون‌رفت از این وضعیت، به تجربه موفق مدل «مشارکت عمومی-خصوصی» (PPP) در صنعت مخابرات اشاره می‌کند. او معتقد است که با الگوبرداری از این مدل، می‌توان بخش خصوصی را به سرمایه‌گذاری در صنعت فضایی تشویق کرد. این مدل نه تنها بار مالی را از دوش دولت برمی‌دارد، بلکه با ورود نوآوری و کارایی بخش خصوصی، به توسعه سریع‌تر و پایدارتر این صنعت کمک خواهد کرد. این تغییر رویکرد از توسعه مبتنی بر عرضه به توسعه مبتنی بر تقاضا، گام مهمی در تجاری‌سازی و خودکفایی صنعت فضایی خواهد بود.
بازنگری در نقشه راه و گام‌های آینده: به سوی منظومه‌سازی
هماهنگی میان دو نهاد اصلی فضایی ایران، یعنی سازمان فضایی و پژوهشگاه فضایی، به گفته یزدانیان «نسبی» است و نیاز به بهبود دارد. اما چالش بزرگتر، محدود نشدن اکوسیستم فضایی به این دو نهاد است. او تأکید می‌کند که بازیگران متعددی خارج از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات (که این دو نهاد زیرمجموعه آن هستند) نیز درگیر این صنعت هستند. از نهادهای نظامی و امنیتی گرفته تا وزارتخانه‌های کشاورزی، نیرو و محیط زیست، همگی از کاربران یا تولیدکنندگان بالقوه داده‌ها و خدمات فضایی به شمار می‌روند. بنابراین، لازم است تمامی این بازیگران در یک «شورای فراگیر» دور هم جمع شده و نقشه راه فضایی کشور را به طور جامع بازنگری کنند.
این بازنگری باید اهداف بلندمدت و کوتاه‌مدت را مشخص کرده و نقش هر یک از بازیگران را به وضوح تعریف کند. یکی از گام‌های مهمی که یزدانیان به آن اشاره می‌کند، «منظومه‌سازی» ماهواره‌ای است. وی درباره پرتاب اخیر ماهواره ناهید 2 با راکت سایوز روسیه می‌گوید که نمونه اول این ماهواره پرتاب شده و نمونه دوم تا پایان سال جاری شمسی با پرتابگر ایرانی به فضا خواهد رفت. اما برای شکل‌گیری یک منظومه فضایی کارآمد، ایران به ده‌ها تا صدها ماهواره نیاز دارد؛ عددی که یزدانیان آن را بین 50 تا 200 ماهواره برآورد می‌کند.
رسیدن به چنین هدفی نیازمند سرمایه‌گذاری‌های بسیار بزرگ، جذب سرمایه داخلی و خارجی، و البته مشارکت گسترده بازیگران داخلی و بین‌المللی است. منظومه‌سازی نه تنها کارایی و پوشش خدمات فضایی را به شدت افزایش می‌دهد، بلکه با تولید انبوه، هزینه‌های واحد را نیز کاهش خواهد داد. این چشم‌انداز، نشان‌دهنده یک تغییر پارادایم از تک‌پرتاب‌ها به سوی یک شبکه گسترده فضایی است که می‌تواند تحول عظیمی در ارائه خدمات ماهواره‌ای ایجاد کند.
اهمیت شفافیت رسانه‌ای و برنامه آینده پژوهشگاه
وحید یزدانیان در بخشی از گفت‌وگوی خود، بر اهمیت «شفاف‌سازی درباره نرخ شکست پرتاب‌ها» تأکید می‌کند. در حالی که در بسیاری از کشورها، شکست در پرتاب‌های فضایی یک امر طبیعی تلقی می‌شود و با شفافیت رسانه‌ای مواجه می‌گردد، در ایران هنوز این موضوع با حساسیت‌های خاصی همراه است. او می‌گوید: «ما باید سیاست رسانه‌ای خود را اصلاح کنیم و درباره پرتاب‌های ناموفق شفاف باشیم تا اعتماد عمومی حفظ شود.» این شفافیت، نه تنها به تقویت اعتماد عمومی کمک می‌کند، بلکه زمینه را برای تحلیل دقیق مشکلات و یادگیری از شکست‌ها فراهم می‌آورد و از شایعات و سوءتعبیرها جلوگیری می‌کند.
در پایان این گفتگو، یزدانیان به مأموریت آینده پژوهشگاه فضایی ایران اشاره کرد. او تأکید کرد که در دوره جدید، تمرکز اصلی پژوهشگاه بر «بهره‌برداری از داده‌ها»، «درآمدزایی از داده‌های ماهواره‌ای»، «گسترش همکاری‌های بین‌المللی» و در نهایت «شکل‌گیری اکوسیستم اقتصادی-فضایی» خواهد بود. این تغییر رویکرد از صرفاً تحقیقات و توسعه فنی به سوی تجاری‌سازی و ایجاد ارزش اقتصادی، نشان‌دهنده بلوغ و آینده‌نگری در این صنعت است.
به گفته رئیس پژوهشگاه فضایی ایران، با شکل‌گیری کامل این اکوسیستم، فعال شدن اپراتورهای فضایی و ارائه سرویس‌های متنوع مبتنی بر داده‌های ماهواره‌ای، می‌توان امیدوار بود که صنعت فضایی کشور در یک بازه 5 ساله، به سهمی قابل قبول از تولید ناخالص داخلی (GDP) دست یابد. این هدف بلندپروازانه، نیازمند تلاش مضاعف، هماهنگی بین‌بخشی و جذب حداکثری توانمندی‌های داخلی و خارجی برای تحقق چشم‌انداز روشن صنعت فضایی ایران است.
منبع: دیجیاتو
