مقدمه: گامی نوین در جهت افزایش ایمنی جاده‌ها

در راستای تلاش‌های مستمر برای ارتقای امنیت ترافیک و کاهش نرخ تصادفات رانندگی، هیئت وزیران جمهوری اسلامی ایران اخیراً آیین‌نامه جدیدی را برای صدور گواهینامه رانندگی به تصویب رسانده است. این آیین‌نامه که نقطه عطفی در رویکرد صدور صلاحیت رانندگی محسوب می‌شود، شرط جدیدی را برای تمامی متقاضیان، فارغ از نوع گواهینامه درخواستی – اعم از پایه سوم، ویژه، موتورسیکلت و سایر پایه‌ها – الزامی کرده است: دریافت گواهی سلامت روان. این اقدام با هدف نه‌تنها بهبود وضعیت روانی رانندگان بلکه کنترل و کاهش عوامل انسانی مؤثر بر حوادث جاده‌ای صورت پذیرفته است.

این تصمیم مهم، فراتر از معاینات جسمی و بینایی‌سنجی رایج، به ابعاد روانی رانندگی می‌پردازد؛ عاملی که در سالیان اخیر بیش از پیش به عنوان یکی از مولفه‌های کلیدی در بروز تصادفات و رفتارهای پرخطر در جاده‌ها شناسایی شده است. با توجه به افزایش چشمگیر نزاع‌ها و تنش‌ها در محیط رانندگی، نیاز به ارزیابی جامع‌تر سلامت رانندگان احساس می‌شد. این گام جدید، نشان‌دهنده درک عمیق‌تر از پیچیدگی‌های رانندگی و نقش سلامت روان در تضمین امنیت عمومی است.

ورود گواهی سلامت روان به فرآیند صدور گواهینامه، می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر فرهنگ رانندگی و سطح ایمنی عمومی در کشور داشته باشد. این رویکرد پیشگیرانه، به دنبال آن است که با شناسایی و مدیریت مسائل روانی که می‌توانند بر توانایی رانندگی ایمن تأثیر بگذارند، از بروز حوادث ناگوار جلوگیری کند. این سیاست نه تنها سلامت راننده را مد نظر قرار می‌دهد، بلکه به حفظ جان و مال سایر شهروندان نیز اهمیت ویژه‌ای می‌دهد.

جزئیات قانون جدید و فرآیند اجرایی آن

بر اساس ماده ۳ آیین‌نامه جدید صدور گواهینامه رانندگی، متقاضیان دیگر تنها به معاینات جسمی و بینایی‌سنجی محدود نخواهند بود و ارائه گواهی سلامت روانی نیز به عنوان یک شرط اساسی مطرح شده است. این ارزیابی‌ها قرار است بر اساس دستورالعمل‌های اجرایی که توسط وزارت بهداشت تدوین و با هماهنگی نیروی انتظامی ابلاغ می‌شوند، صورت پذیرد. این همکاری بین دو نهاد مهم کشور، تضمین‌کننده یکپارچگی و استانداردسازی فرآیند ارزیابی خواهد بود.

فرآیند دریافت این گواهی به این صورت خواهد بود که متقاضیان باید پیش از مراجعه به مراکز صدور گواهینامه، به مراکز روان‌پزشکی یا روان‌شناسی مورد تأیید وزارت بهداشت و سازمان پزشکی قانونی کشور مراجعه کنند. در این مراکز، متخصصان سلامت روان با استفاده از ابزارها و پروتکل‌های مشخص، وضعیت روانی افراد را ارزیابی خواهند کرد تا اطمینان حاصل شود که متقاضی از سلامت روانی لازم برای هدایت وسیله نقلیه برخوردار است. این شامل بررسی توانایی کنترل هیجانات، مدیریت استرس، و نداشتن اختلالاتی است که می‌تواند بر قضاوت و واکنش‌های راننده در شرایط مختلف تأثیر بگذارد.

انتظار می‌رود این ارزیابی‌ها شامل تست‌های روان‌شناختی، مصاحبه‌های بالینی و در صورت لزوم، بررسی سوابق روان‌پزشکی فرد باشد. هدف اصلی، تشخیص هرگونه وضعیت روانی است که می‌تواند ریسک رانندگی را افزایش دهد، مانند اختلالات خلقی شدید، اختلالات اضطرابی، یا هرگونه شرایطی که باعث کاهش تمرکز یا افزایش پرخاشگری در رانندگی شود. این رویکرد جامع، نه تنها به نفع جامعه است، بلکه به خود افراد نیز کمک می‌کند تا از وضعیت سلامت روانی خود آگاه شوند و در صورت نیاز، درمان‌های لازم را دریافت کنند.

واکنش‌ها و پیامدهای اجرای قانون جدید

همانند هر تغییر عمده‌ای در قوانین، الزام به دریافت گواهی سلامت روان نیز با واکنش‌های مختلفی روبرو شده است. از یک سو، بسیاری از کارشناسان ترافیک و ایمنی، این اقدام را گامی ضروری و مثبت در جهت افزایش امنیت جاده‌ای می‌دانند. آن‌ها معتقدند که مسائل روانی نظیر عدم کنترل خشم، اضطراب شدید، یا اختلالات رفتاری، می‌توانند به طور مستقیم بر کیفیت رانندگی و افزایش رفتارهای پرخطر نظیر رانندگی تهاجمی، سرعت غیرمجاز و عدم رعایت حق تقدم تأثیرگذار باشند. در نتیجه، این قانون می‌تواند به فیلتر کردن افرادی که صلاحیت روانی لازم برای رانندگی ایمن را ندارند، کمک کند و به این ترتیب، آمار تصادفات ناشی از عوامل انسانی را کاهش دهد.

با این حال، این قانون نگرانی‌هایی را نیز به دنبال داشته است. یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌ها، پیچیده‌تر شدن و طولانی‌تر شدن فرآیند صدور گواهینامه است. متقاضیان باید مراحل جدیدی را طی کنند که ممکن است زمان‌بر باشد و به بوروکراسی اداری اضافه کند. علاوه بر این، افزایش هزینه برای متقاضیان نیز مورد توجه قرار گرفته است. معاینات روان‌شناختی و دریافت گواهی مربوطه، هزینه‌هایی را به متقاضیان تحمیل خواهد کرد که باید به هزینه‌های قبلی برای دریافت گواهینامه اضافه شود. این امر می‌تواند برای برخی افراد، به ویژه کسانی که از بضاعت مالی کمتری برخوردارند، چالش‌برانگیز باشد.

نکته مهم دیگری که مطرح شده است، حفظ حریم خصوصی و اطلاعات شخصی مراجعان است. اطلاعات مربوط به سلامت روان افراد، بسیار حساس و شخصی تلقی می‌شوند و لزوم حفاظت از این داده‌ها در برابر سوءاستفاده یا افشای غیرمجاز، امری حیاتی است. مسئولین مربوطه باید تمهیدات لازم را برای تضمین امنیت و محرمانگی این اطلاعات فراهم آورند تا اعتماد عمومی به این طرح حفظ شود. شفافیت در نحوه جمع‌آوری، ذخیره و استفاده از این داده‌ها، می‌تواند به کاهش نگرانی‌ها در این زمینه کمک شایانی کند. همچنین، باید سازوکارهایی برای اعتراض یا بازبینی نتایج ارزیابی‌ها در نظر گرفته شود تا در صورت بروز خطا، امکان تصحیح وجود داشته باشد.

اهمیت سلامت روان در رانندگی و تعاریف مرتبط

افزایش نزاع‌ها و بحث و جدل‌ها در جاده‌ها و خیابان‌های کشور در سالیان اخیر، نیروی انتظامی را بر آن داشته است تا با سخت‌گیری بیشتر، تنها برای افرادی گواهینامه صادر کند که از سلامت روان کافی برخوردار هستند. این پدیده اجتماعی نشان‌دهنده تأثیر مستقیم فشارهای روانی و عدم کنترل هیجانات بر رفتار رانندگی است. رانندگی در محیط شهری و بین‌شهری می‌تواند با استرس‌های زیادی همراه باشد و افرادی که فاقد توانایی مدیریت این استرس‌ها هستند، به راحتی می‌توانند به عاملی برای بروز تنش و تصادف تبدیل شوند. بنابراین، ارزیابی سلامت روان رانندگان، یک ضرورت انکارناپذیر برای ایجاد محیط رانندگی امن‌تر است.

«هوشنگ مقبولی»، حقوقدان و پژوهشگر حقوق کیفری، با ارائه سه تعریف کلیدی از سلامت روان، به روشن‌تر شدن ابعاد این مفهوم در زمینه‌های مختلف کمک می‌کند. این تعاریف نشان می‌دهند که سلامت روان، تنها به معنای عدم وجود بیماری روانی نیست، بلکه شامل مجموعه‌ای از ویژگی‌های رفتاری و هیجانی است که فرد را قادر به عملکردی سازگارانه و مسئولانه در جامعه می‌سازد.

• سلامت روان از دیدگاه حقوق کیفری:

  در این دیدگاه، سلامت روان به معنای عدم ارتکاب جرم و عمل در چارچوب قانون است. به عبارت دیگر، فردی که از سلامت روان کافی برخوردار است، توانایی درک قوانین و تبعات نقض آن‌ها را دارد و قادر است رفتارهای خود را مطابق با هنجارهای قانونی تنظیم کند. این تعریف، بر جنبه‌های رفتاری و انطباق با قوانین اجتماعی تأکید دارد و فردی که مرتکب هیچ جرمی نمی‌شود، از این منظر، دارای سلامت روان تلقی می‌گردد.

• سلامت روان از دیدگاه روان‌شناسی:

  از منظر روان‌شناسی، سلامت روان مفهومی گسترده‌تر است و به پایداری هیجانی مناسب، رعایت تعادل در رفتار اجتماعی، توانایی کنترل خشم و استرس، و قابلیت انطباق با محیط و فشارهای اجتماعی اشاره دارد. این تعریف بر جنبه‌های عاطفی و شناختی تأکید دارد و فردی که می‌تواند هیجانات خود را مدیریت کند، در روابط اجتماعی خود سازگار باشد و با چالش‌های زندگی به طور مؤثر روبرو شود، از سلامت روان روان‌شناختی برخوردار است. این جنبه به طور مستقیم بر نحوه واکنش فرد در موقعیت‌های استرس‌زای رانندگی تأثیر می‌گذارد.

• سلامت روان ایده‌آل:

  این تعریف جامع‌ترین رویکرد به سلامت روان است و بیان می‌کند که اگر فرد در تمامی حوزه‌های کیفری، روان‌شناختی و اجتماعی، رفتار اعتدالی و سازگارانه‌ای را ارائه دهد، می‌توان گفت که از سلامت روان ایده‌آل برخوردار است. این سطح از سلامت روان، بالاترین استاندارد را برای رانندگان تعیین می‌کند و به دنبال آن است تا اطمینان حاصل شود که رانندگان نه تنها از نظر قانونی مسئولیت‌پذیرند، بلکه از نظر عاطفی و رفتاری نیز برای مواجهه با چالش‌های جاده‌ای آماده‌اند و می‌توانند به عنوان عنصری سازنده در ترافیک عمل کنند.

چشم‌انداز و توصیه‌ها

الزام به دریافت گواهی سلامت روان برای صدور گواهینامه رانندگی، رویکردی مترقیانه است که می‌تواند به طور قابل توجهی به بهبود کیفیت رانندگی و کاهش حوادث ناشی از عوامل انسانی کمک کند. با این حال، موفقیت این طرح نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و اجرای مؤثر است. ایجاد زیرساخت‌های لازم در مراکز بهداشتی برای انجام معاینات روانی، آموزش کادر متخصص، و تعریف پروتکل‌های شفاف و یکپارچه، از جمله اقدامات ضروری است. همچنین، باید به اطلاع‌رسانی گسترده و آگاهی‌بخشی به عموم مردم درباره اهمیت سلامت روان در رانندگی توجه ویژه‌ای شود تا این قانون با استقبال و همکاری جامعه روبرو شود.

علاوه بر این، لازم است تا تدابیر لازم برای تسهیل فرآیند دریافت گواهی، از جمله کاهش بوروکراسی و کنترل هزینه‌ها، اندیشیده شود تا این قانون به مانعی برای دریافت گواهینامه توسط افراد واجد شرایط تبدیل نشود. ایجاد سامانه‌های آنلاین برای نوبت‌دهی و ثبت اطلاعات، می‌تواند به تسریع این فرآیند کمک کند. همچنین، دولت می‌تواند با ارائه یارانه یا پوشش بیمه‌ای برای این معاینات، بار مالی را از دوش متقاضیان کاهش دهد. این اقدامات حمایتی، نقش مهمی در موفقیت و پذیرش عمومی این طرح ایفا خواهند کرد.

در نهایت، اجرای این قانون فرصتی است برای آغاز یک گفتگوی ملی درباره اهمیت سلامت روان در تمامی جنبه‌های زندگی، از جمله رانندگی. با افزایش آگاهی عمومی و دسترسی آسان‌تر به خدمات سلامت روان، می‌توانیم جامعه‌ای امن‌تر و آرام‌تر داشته باشیم. این گام، نه تنها به بهبود ایمنی جاده‌ها کمک می‌کند، بلکه به ارتقای سلامت روانی کلی جامعه نیز منجر خواهد شد، چرا که رانندگی، تنها یک مهارت فنی نیست، بلکه بازتابی از وضعیت روانی و رفتاری فرد است.

منبع: دیجیاتو